"Nietoty" Jana Klaty

Po wielkim radiowym eksperymencie – słuchowisku „Dumanowski. Dokumenty z odnalezionej biografii”, dyrektor Narodowego Starego Teatru sięga po tekst Sebastiana Majewskiego, inspirowany historią zdrady - Goralenvolk.
Goralenvolk to jeden z najbardziej zaskakujących, wciąż niechętnie wspominanych epizodów z czasów II wojny światowej na ziemiach polskich, nazywany czasem „hańbą Podhala”. To temat - zdaniem reżysera - fascynujący, który do tej pory nie został opowiedziany za pomocą spektaklu teatralnego czy radiowego.
Punktem wyjścia naszego słuchowiska są fakty, natomiast jest to forma artystycznie przetworzona. – mówi Jan Klata – Sebastian, zwłaszcza w drugiej części słuchowiska, popuszcza wodzę wyobraźni
i zastanawia się nad uniwersalną figurą zdrajcy – zdrajcy bez twarzy i tego, jak w różnych miejscach,w różnych narodach i różnych państwach może on być wykorzystywany.

Nie chciałbym opowiadać o kolaboracji górali z punktu widzenia roku 1945, bo nie mam prawa oceniać tych wydarzeń - podkreśla z kolei autor tekstu Sebastian Majewski - Dlatego wybrałem formę groteskową, trochę baśniową. Różne formy zarzutów o kolaborację są bardzo istotną częścią naszej historii i towarzyszą nam od dawna. Spotkać je można i dziś, w 2013 roku.

Słuchowisko Radia Kraków, choć zostało zainspirowane faktami historycznymi, nie jest dokumentem, To rodzaj politycznej groteski, w której autentyczne wydarzenia i postaci stają się pretekstem do stworzenia fantastycznej, momentami surrealistycznej opowieści. - mówi Majewski.

Bohaterami słuchowiska są Witalis Wieder (Roman Gancarczyk), najmniej znany z inicjatorów i ideologów Goralenvolk, Włodzimierz Ilicz Lenin (Adam Nawojczyk) oraz tajemnicza Wolna Elektrona (Katarzyna Krzanowska), która umożliwi bohaterom swobodne przemieszczanie się w czasie i przestrzeni.

„Nietoty” to jednak nie tylko słuchowisko, ale także niezwykła opowieść wizualna oparta na teście Sebastiana Majewskiego. Jej autorem i autorem oprawy graficznej słuchowiska jest jeden z najzdolniejszych młodych krakowskich artystów, twórca eksperymentalnych komiksów Kuba Woynarowski.

Tekst słuchowiska jest bardzo metaforyczny, posługuje się abstrakcyjnymi figurami, językiem symboli - mówi Woynarowski - Starałem się wykorzystywać te symbole na poziomie wizualnym i odnieść się do ikonosfery związanej z jednej strony z Podhalem, z drugiej strony z nazizmem. Konkretna historyczna sytuacja została wyniesiona na poziom uniwersalny i tak też będę chciał to podkreślić w swoim komiksie.

RECENZJA Łukasza Drewniaka
Klata z Majewskim tworzą seans dźwiękowy na pograniczu magii i performensu, opowiadają w nim historię alternatywną, ukazując losy polskich zdrajców po nieprzegranej przez hitlerowców wojnie. Mamy do czynienia jakby z transmisją z górskiej przełęczy, w odbiornikach radiowych huczy wicher a powieszony na haku nad przepaścią dynda sobie Witalis Wieder, trzeci obok Szadkowskiego i Krzeptowskiego przywódca „gockich górali”, flirtujących z Hansem Frankiem i III Rzeszą. WIĘCEJ

Plakat słuchowiska

Projekt plakatu słuchowiska zrealizował Kuba Woynarowski - absolwent Wydziału Grafiki ASP w Krakowie i wykładowca w Pracowni Rysunku Narracyjnego w ASP, niezależny kurator, twórca książek, animacji i eksperymentalnych komiksów, artysta, który wraz z Instytutem Architektury wygrał właśnie konkurs na Polski Pawilon na przyszłorocznym Biennale Architektury w Wenecji.

Recenzja Katarzyny Pawlickiej z miesięcznika ZNAK:

Rysa na pamięci

W Nietotach Kuby Woynarowskiego narracja historyczna prowadzona jest prawie bez użycia słów, co budzi trudny do nazwania niepokój. Pytaniu „czy wypada?" towarzyszy zdziwienie, że o kolaboracji można mówić tak prosto, niezobowiązująco, bez słownej tyrady wymierzonej w winnego.

Pojęcie narodu jako wspólnoty wyobrażonej stworzył w latach 80. XX w. Benedict Anderson. Członkowie owej wspólnoty nie znają się wza­jemnie, a ich tożsamość, kultura i zwyczaje ulegają przy­musowej unifikacji tak, by pozornie stanowiły nieroze­rwalną i prostą do scharakteryzowania przez inne narody jedność. Ten proces dotyczy też Polski i jej mieszkańców - wszak język wciąż podpowiada nam, że „my" (wszyscy!) dzielnie walczyliśmy z okupantem, a później wrogim ustrojem, kochamy bigos i wiemy, czym jest ciężka praca. Nietoty Kuby Woynarowskiego mimo pozornej lekkości rozbijają ten wspólnotowy konstrukt na wielu pozio­mach, proponując alternatywną wersję historii, w której nie ma miejsca na jednowymiarową narrację.

Graficzna dekonstrukcja

Oprócz albumu Woynarowskiego na wydawnictwo Radia Kraków składa się także płyta ze słuchowiskiem według scenariusza Sebastiana Majewskiego, wyreży­serowanym przez Jana Klatę, oraz czerwona koszulka. Tematem Nietot jest Goralenvolk - akq'a germaniza-cyjna na Podhalu podczas II wojny światowej, kiedy to Wacław Krzeptowski oddał hołd gen. Hansowi Fran­kowi, by następnie utworzyć proniemiecką organizację Goralenverein. Wydarzenie historyczne - potraktowane przez twórców pretekstowo - staje się okazją do zmiany wyobrażenia na temat przebiegu wojny. Stanowi także punkt wyjścia do refleksji nad niebezpieczeństwami selektywnej pamięci i podręcznikowych uproszczeń.

Wywrotowy charakter ma już sama forma graficzna Nietot. Termin „powieść graficzna", używany zazwyczaj, by uniknąć skojarzeń z tradycyjnym, lekkim (często pozornie) komiksem i podkreślić wagę podejmowanego tematu, nabiera w przypadku pracy Woynarowskiego dosłownego znaczenia. Artysta układa wizualną nar­rację z zapożyczonych z różnych źródeł znaków o dużym potencjalne interpretacyjnym. Na kilku planszach gra­ficznej dekonstrukcji zostaje poddana swastyka - multiplikowana, rozbijana na części, rozczłonkowywana. Pojawiają się też symbole Polski walczącej i czerwonej gwiazdy. Ale staremu towarzyszy nowe - obok znaków nierozłącznie związanych z czasem II wojny znajdziemy tu sporej wielkości zbiór zapożyczeń z przestrzeni inter­netowej: np. świerki, na których zawiśli góralscy kolabo­ranci, zostały oznaczone za pomocą znaków charakte­rystycznych dla Google Maps, a otrzymana wiadomość zyskała stosowną „facebookową" ikonkę. Woynarowski wykorzystał symbole „play" i „stop", okna dialogowe, a także grafiki z programu Word. Te rozwiązania gra­ficzne przywodzą na myśl współczesną prezentację podobną tym pokazywanym podczas wykładów lub spotkań biznesowych. Narracja historyczna prowadzona jest z jednej strony linearnie (do czego jesteśmy przy­zwyczajeni), z drugiej natomiast - prawie bez użycia słów, co budzi trudny do nazwania niepokój. Pytaniu „czy wypada?" towarzyszy zdziwienie, że o kolaboragi można mówić tak prosto, niezobowiązująco, bez słownej tyrady wymierzonej w winnego.

Prowokacyjna jest zresztą nie tylko sprowadzona do diagramu forma graficzna. Ta jest trafną (bo właś­nie przewrotną) ilustracją kontrowersyjnego tematu. Wszak figurę górala włączamy dziś chętnie do sentymen­talnej narracji o polskości rozumianej jako zbiór określo­nych tradycji i atrybutów. Filcowy kłobuk z muszelkami, przaśna ciupaga, rzewne piosenki i tęsknota za Tatrami na dobre wpisały się w myślenie o ojczyźnie, której nie pozwolimy zginąć. Przywołana w Nietotach historia Wita­lisa Wiedera, jednego z działaczy Goralenvolku, pozo­stawia na kulturowej pamięci grubą rysę. Walczące z oku­pantem „my" rozpada się bezpowrotnie na kawałki, jak jedna ze swastyk Woynarowskiego. Klisze kulturowe związane z II wojną światową, jaką uczono nas widzieć i jaką chcielibyśmy widzieć (takie jak np. tekst piosenki Gdzie są chłopcy z tamtych lat), przywołane są w roli iro­nicznego komentarza, który skonfrontowany z faktami mówiącymi, jak było naprawdę, natychmiast się kom­promituje. Przeszłość oglądana jest tutaj przez pryzmat jednostki (i to jednostki kontrowersyjnej, o której więk­szość chciałaby zapomnieć), a wyobrażona wspólnota z każdą planszą traci swoją świętą jednorodność.

Figura uniwersalnego kolabaranta

Jednak nie kwestia zdrady wydaje mi się w Nietotach najbardziej niepokojąca, ale problem płynnej tożsamości narodowej (który świetnie zresztą demaskuje przywołany na wstępie Anderson w książce Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu). Góral, inkorporowany do zbioru polskich świętości narodowych, głosem Henryka Szatkowskiego mówi: „Najpierwszym i najważniejszym dla nas życzeniem jest, abyśmy mogli pielęgnować naszą góralską odrębność narodową". Wymarzona odrębność staje się jednak niepostrzeżenie „niemieckością", na którą składają się kolejno: podhalańska (więc gocka) spinka, tatrzańskie śpiewanie tak bliskie tyrolskiemu jodłowaniu, a wreszcie koszula włożona w spodnie - „dowód: elegancji, elokwencji, erudycji i estetyki, czyli tego, co niesie ze sobą tylko kultura germańska". Absurd powyższych rozpoznań pozornie łagodzi ich wydźwięk, demaskują one jednakże umowność i słabość narodowej tożsamości - co podkreślają w Nietotach zapożyczone z różnych źródeł symbole o szerokim zakresie możliwych interpretacji.

Skoro mowa o niebezpieczeństwach, należy także wspomnieć o kwestii selektywnej właściwości pamięci, nierozerwalnie związanej z potrzebą rozliczania prze­szłości. Jachym Topol stworzył w powieści Warsztat diabła alternatywną historię miejsc Zagłady, żeby pokazać, jak trudno dziś znaleźć formę dla pamiętania o przeszłości, która nie byłaby pustą wydmuszką lub wiecznym umartwieniem. W Nietotach za rozliczenie winnych i przywrócenie równowagi odpowiada figura uniwersalnego kolaboranta (funkcję tę pełni Witalis, wyznaczony przez Wolną Elektronę - narratorkę, a po części uczestniczkę tej odgrywanej na nowo historii, która patrzy na minione zdarzenia ze współczesnej per­spektywy). I tak - uniwersalny kolaborant jest częścią oferty kierowanej do państw, które chcą raz na zawsze zmyć „grzech kolaboracji", oczywiście za odpowiednią opłatą. Ta ironiczna, fikcyjna sytuacja, zbudowana przez Sebastiana Majewskiego na kanwie historycznego wyda­rzenia, jasno wskazuje na niemożność prostego rozli­czenia historii i odkupienia win. Z ducha kapitalistyczna oferta Elektrony, Lenina i Witalisa spotyka się z dużym oddźwiękiem (korzystają z niej m.in. Chorwaci i Nor­wegowie) - każdy naród ma w końcu swojego zdrajcę, nieznośnie rozbijającego wymarzone „my". Przeszłości jednak nie da się wymazać, „przenieść do folderu Kosz" - zmagania trwają, a pamięć raz na jakiś czas nieoczeki­wanie płata figle, przypominając o tym, co zdawało się ukryte pod grubą warstwą kurzu i wyparte.

W słuchowisku, które stanowiło kanwę dla pracy rysownika, historia opowiedziana została w sposób bar­dziej niż u Woynarowskiego tradycyjny: pojawiają się daty, dodatkowe nazwiska i objaśnienia, których próżno szukać w albumie. Jednak narracja historyczna zostaje zdominowana przez nieco prześmiewczy, współczesny kontekst. Jego podstawą jest kontrast - tym razem nie historii i wyobrażenia na jej temat, ale tonu i tematu oraz języka i sposobu jego wypowiadania. Postaci, w które wcielili się Roman Gancarczyk, Adam Nawojczyk i Kata­rzyna Krzanowska, przekomarzają się, ironizują, zacho­wują się tak, jakby nic nie działo się na poważnie. Kaba­retowe nachylenie tonu aktorów kontrastuje z językiem (stylizowanym np. na komunistyczną nowomowę), przez co z jednej strony zostaje on ośmieszony, z drugiej nato­miast - niebezpiecznie uwspółcześniony. Współczesnego sznytu dodaje także muzyka, dobrana przez Klatę w cha­rakterystyczny dla niego sposób - metodą samplowania.

Nie-to-ty

O specyfice albumu i słuchowiska wiele mówi sam tytuł. Jak przyznają sami twórcy, nawiązuje do powieści Tade­usza Micińskiego Nietota, księga tajemna Tatr i Wita. Ale przecież i pozbawiony tego kontekstu, uruchamia ciąg skojarzeń o interpretacyjnym potencjale: wszak Nietoty to prawie niemoty (niezdolne do zaakceptowania historii w jej pełnym wymiarze) lub (pozbawione naro­dowej tożsamości) sieroty. Nie-to-Ty czytane zaś w takiej formie może sugerować próbę zrzucenia winy na innego ani oskarżenia go o przyczynienie się do powstania nie­chlubnej rysy na przeszłości (tutaj przede wszystkim kolaboracji). Zatem już tytuł zapowiada złożony cha­rakter publikacji, która na przekór formalnej prostocie porusza problemy najwyższej wagi. Przy okazji sku­tecznie rozbudzając na nowo wyobraźnię naszej (wyobra­żonej) wspólnoty.

Recnzja na stronie ZNAK

Zobacz także:
"Nietoty" nagrodzone na Festiwalu Dwa Teatry

"Nietoty" - premiera

Komiks inspirowany słuchowiskiem "Nietoty"

Koło Kultury z Sebastianem Majewskim

E. Ziembla: "Nietoty" to nie jest prawdziwy dokument