„Nie możecie przeszkodzić, by was nie połknęli [potężni sąsiedzi] – postarajcie się przynajmniej, by nie mogli was strawić.[…] Jeżeli potraficie dokonać tego, by Polak nigdy nie mógł zostać Rosjaninem, ręczę, że Rosja nigdy nie ujarzmi Polski” – te słowa Jana Jakuba Rousseau, zawarte w jego „uwagach o rządzie Polski” , skierowane do konfederatów barskich barskich , są nieraz przytaczane dla opisania głównego dylematu, który stanął przed kolejnymi generacjami Polaków epoki Wielkiej Niewoli. Rosja i wybór strategii wobec niej pozostawały przez trzy wieki kluczowym wyzwaniem dla polskiej polityki. Stanowiły także centralny wątek sporów o tożsamość i szanse przetrwania na obszarze Międzymorza.
Zamieszczone w tym tomie studia są próbą zarysowania przynajmniej części z tych dylematów i zarazem najważniejszych z dokonywanych w tej kwestii wyborów. Klamrą tematyczną łączącą te teksty jest zatem wybór strategii oraz postaw Polaków, które pozwoliły im „nie dać się strawić” imperium.
Podstawowy podział na „ludzi rozsądnych i ludzi szalonych”, jak w genialnej poetyckiej metaforze ujął to Adam Mickiewicz, jeden z organizatorów narodowej wyobraźni, obrońca drugiej części tej alternatywy, zaistniał już wcześniej, w epoce rozbiorów. To w zderzeniu z Rosją , w sporze o kształt odpowiedzi na tytułowe pytanie, ukształtowały się główne nurty polskiej myśli politycznej. Bez tego doświadczenia nie zrozumiemy genezy polskiego politycznego realizmu, idealizmu i irredenty, strategii ugody, argumentów na rzecz układania się z imperium lub walki z nim.
Dylemat wyboru strategii wobec obcej, imperialnej przemocy pojawił się jednak dużo wcześniej, w epoce powolnego osuwania się Rzeczpospolitej ze stanu niesuwerenności, w który wpadła podczas wojny północnej, aż do politycznego unicestwienia w końcu tego stulecia. To w czasach rozbiorów uświadomiono sobie po raz pierwszy, że obrona „Regina Libertas”, idei wolności panującej w Rzeczpospolitej, znajdującej się w centrum polskiej historii, wymaga także wolności zewnętrznej – niepodległości” …
Henryk Głębocki „Jak się nie dać „strawić” imperium. Polski realizm i idealizm polityczny wobec Rosji 1815 - 1921” - Kraków 2023 ( Wstęp – fragment)
